DEHB (Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu) Nedir? Belirtileri Nelerdir?

Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu (DEHB), anormal derecede hiperaktivite ve dürtüsel davranışlara yol açabilen bir zihinsel sağlık sorunudur. DEHB’li bireyler, belirli bir göreve dikkatlerini yoğunlaştırmakta veya uzun bir süre hareketsiz kalmakta zorluk çekebilirler. Birçok insan, dikkatsizlik ve enerji düzeylerinde değişiklikler yaşayabilir. Ancak DEHB’li kişilerde bu etkiler, DEHB’si olmayanlara oranla daha sık ve daha yoğun olarak görülür. Bu durum, bireylerin iş, sosyal ilişkiler ve ev hayatı üzerinde ciddi etkiler yaratabilir.

DEHB Nedir?

Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu (DEHB), bireylerin davranışlarını etkileyen bir durumdur. DEHB’li kişiler genellikle huzursuz görünür ve konsantrasyon problemi yaşayarak dürtüsel davranışlar sergileyebilir. Bu bozukluğun belirtileri çoğunlukla çocukluk döneminde belirgin hale gelir ve okul başlangıcı gibi koşullar değiştiğinde daha belirgin gözlemlenebilir.

Çoğu vaka 12 yaş altındaki çocuklarda teşhis edilse de, bazen çocuklukta fark edilmeyip yetişkinlikte tanı konulması da mümkündür. DEHB belirtileri zamanla hafifleyebilir ancak genç yaşta teşhis edilen bazı bireyler, yetişkinlikte de zorluklar yaşamaya devam edebilir. DEHB’li bireylerde uyku ve kaygı bozuklukları gibi ek sorunlar da görülebilir.

ADHD Nedir?

Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğunun kısaltması DEHB’dir. İngilizce adı Attention Deficit Hyperactivity Disorder olan bu durum, ADHD olarak kısaltılmaktadır. Bu iki terim, “Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu” anlamında eşanlamlıdır.

DEHB Neden Olur?

Bilim insanları, DEHB’nin kesin nedenlerini hâlâ tam olarak belirleyememiştir. Ancak genetiğin, DEHB üzerindeki etkisine dair güçlü kanıtlar bulunmaktadır. DEHB’li bireylerin ailelerinde de benzer sorunlarla karşılaşan insanlar sıkça görülmektedir. DEHB’li çocukların beyinlerinde, bu durumdan muzdarip olmayan diğer çocuklara göre anatomik farklılıklar tespit edilmiştir. Örneğin, DEHB’li çocukların beyinlerinde gri ve beyaz madde hacmi daha düşük bulunmuştur. Ayrıca, belirli görevler sırasında beyin bölgelerinin aktifliği farklılık göstermektedir.

Daha ileri araştırmalar, beynin frontal lobları, kaudat çekirdek ve serebellar vermisinin DEHB ile ilişkili olduğunu göstermektedir. Düşük doğum ağırlığı, erken doğum, hamilelik döneminde toksinlere maruz kalma ve aşırı stres gibi bazı çevresel faktörler de DEHB’nin nedenleri arasında sayılabilir. Bunun yanı sıra, bazı araştırmalar dopamin seviyelerindeki düşüşün de DEHB’de önemli bir rol oynayabileceğini öne sürmektedir. Dopamin, beyinde sinyallerin iletimini sağlayan bir kimyasaldır ve duygusal tepkilerin yanı sıra hareketleri de tetikleyebilir.

DEHB Belirtileri Nelerdir?

Pek çok çocuk, hareketsiz oturma, sırada bekleme, dikkat etme, huzursuz olma ve dürtüsel davranma konularında zorluk yaşayabilir. Ancak DEHB tanı kriterlerini karşılayan çocuklar, hiperaktivite, dürtüsellik, organizasyon yetersizliği veya dikkatsizlik gibi semptomları, yaşıtlarına göre belirgin seviyelerde daha fazla yaşarlar. Bu semptomlar evde, okulda ve ilişkilerde sorunlara yol açabilir ve gözlemlenen belirtiler, bireyin görevlerini yerine getirirken karşılaştığı zorlukların değil, DEHB’nin doğası gereği ortaya çıkabilir.

Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğunun üç ana türü bulunmaktadır:

• Dikkatsiz
• Hiperaktif ve Dürtüsel
• Kombine

Tanı, belirli bir süre boyunca ortaya çıkan ve son altı ay içinde fark edilen kalıcı semptomların varlığına dayanır. DEHB her yaşta tanınabilse de, esasen bu bozukluk çocuklukta başlar. Tanı evalüasyonunda, birey 12 yaşına gelmeden önce mevcut olan semptomlar, birden fazla ortamda sorunlar yaratmış olmalıdır. Yani, DEHB belirtileri yalnızca evde ya da okulda değil, çeşitli ortamlarda gözlemlenmelidir.

DEHB Türleri Nelerdir?

Çoğu kişi hayatının herhangi bir döneminde DEHB’ye benzer semptomlar yaşayabilir. Eğer zorluklarınız yakın zamanda veya geçmişte yalnızca ara sıra ortaya çıktıysa, muhtemelen DEHB’niz yoktur. DEHB, yalnızca semptomların yaşamın birçok alanında sürekli sorunlara yol açacak kadar belirgin olduğu durumlarda teşhis edilir. Bu kalıcı ve işlevselliği bozucu semptomlar çocukluk döneminden itibaren gözlemlenebilir. Semptomlar türüne göre farklılık göstermektedir. DEHB türleri aşağıdaki gibidir:

Dikkatsiz DEHB

Dikkatsizlik; görevde kalma, odaklanma ve organizasyon konusundaki zorlukları ifade eder. Bu tür DEHB tanısı için aşağıdaki semptomlardan altısının (17 yaş ve üzerindekiler için beşinin) sıkça görülmesi gerekmektedir:

• Okul veya iş görevlerinde ayrıntılara dikkat edilmemesi veya dikkatsizce hatalar yapılması.
• Derslerde, konuşmalarda veya uzun okumalar sırasında dikkatini toplamakta zorluk yaşaması.
• Konuşmalar sırasında dinlemiyormuş gibi görünmesi.
• Talimatları takip etmemesi ve okul ödevlerini, ev işlerini veya iş görevlerini tamamlayamaması; görevlere başlasa bile anında odaklanmasını kaybetmesi.
• Görevleri ve işleri organize etme konusunda zorluk yaşaması. Örneğin, zamanı iyi yönetememe, dağınık ve düzensiz çalışma, teslim tarihlerini kaçırma.
• Zihinsel çaba gerektiren görevlerden kaçınması; örneğin, rapor yazma veya form doldurma gibi.
• Gündelik yaşamda ihtiyaç duyduğu eşyaları (örneğin, okul kağıtları, kitaplar, anahtarlar, cüzdan, cep telefonu, gözlük) sıkça kaybetmesi.
• Kolayca dikkatinin dağılması.
• Gündelik görevleri unutması; örneğin, ev işlerini yapmayı veya telefon görüşmelerini geri aramayı unutması. Daha büyük çocuklar ve yetişkinler faturaları ödemek veya randevuları hatırlamakta zorluk yaşayabilir.

Hiperaktif/Dürtüsel DEHB

Hiperaktivite; kıpırdanma, aşırı enerji, hareketsiz oturamama ve çok konuşma gibi aşırı hareket durumlarını ifade eder. Dürtüsellik ise sonuçlarını düşünmeden verilen kararlar veya yapılan eylemler olarak tanımlanabilir. Bu tür DEHB tanısı için aşağıdaki semptomlardan altısının (veya 17 yaş ve üzerindeki bireyler için beşinin) sıkça görülmesi gerekmektedir:

• Ellerini ve ayaklarını oynatması, kıpırdaması veya oturduğu yerde hareket etmesi.
• Sınıfta veya iş yerinde oturmakta zorluk çekmesi.
• Uygunsuz yerlerde koşma veya tırmanma davranışları sergilemesi.
• Sessizce oyun oynayamaması veya boş zaman etkinliklerini gerçekleştiremaması.
• Sürekli hareket etme hali içerisinde görünmesi.
• Aşırı konuşması.
• Bir sorunun tamamlanmadan cevap vermesi; örneğin insanların cümlelerini tamamlaması ya da konuşmalarda hemen yanıt vermeye çalışması.
• Bir sıra beklemek zorunda kaldığında zorluk çekmesi.
• Başkalarının konuşmalarını kesmesi veya işlerlerine karışması; örneğin, konuşmalara, oyunlara veya aktivitelere müdahil olması ya da başkalarının eşyalarını izinsiz kullanması.

Kombine DEHB

Bu tip DEHB tanısı, hem dikkat eksikliği hem de hiperaktivite/dürtüsellik kriterlerinin birlikte karşılanmasıyla konulmaktadır.

DEHB Tanısı Nasıl Konur?

Teşhis koymak için doktor, sizin veya çocuğunuzun son 6 ay içinde yaşadığı semptomları değerlendirecektir. Doktorunuz, olası bilgiler toplayacak ve semptomları gözden geçirmek için çeşitli kontrol listeleri ve derecelendirme ölçekleri kullanacaktır. Bunun yanı sıra, diğer sağlık sorunlarını kontrol etmek amacıyla fiziksel muayene de yapılacaktır.

DEHB Tedavisi Var mı?

DEHB tedavisi çoğunlukla davranışsal terapileri, ilaçları veya her ikisini birden içermektedir. Terapiler arasında psikoterapi ve konuşma terapisi yer almakta. Konuşma terapisinde, bireyler DEHB’nin hayatlarını nasıl etkilediğini keşfederken, terapistleriyle bunu nasıl yönetebileceklerine dair stratejileri tartışırlar. Davranış terapisi ise bireyin davranışlarını izleme ve yönetme becerisi kazandırmayı hedefler. DEHB tedavisinde ilaç kullanımı da oldukça etkili olabilir; DEHB ilaçları, beyin kimyasallarını etkileyerek dürtülerinizi ve eylemlerinizi daha iyi yönetme yeteneği sağlamak üzere tasarlanmıştır.

DEHB Tanısı Konulan Birine Nasıl Davranılmalı?

DEHB hakkında edindiğiniz bilgiler, bu durumun tanı konulan bireyi nasıl etkilediğini anlamanızı kolaylaştıracaktır. Ne kadar çok şey öğrenirseniz, onların davetlerini daha iyi anlar ve ‘düzeltme’ çabasının nasıl hissetmelerine yol açtığını görebilirsiniz. Belirtileri karşılamak, sürekli olarak onların yerine geçme veya görevlerini sizin üstlenmenizle sonuçlanabilir; bu durum ise onların motivasyonunu kırabilir. Bu davranışlarınıza dikkat etmelisiniz; aynı zamanda daha cesaretlendirici olmak için çaba göstermelisiniz.