Ergenlerde Demir Eksikliği Tarama Testinin Önemi Nedir?

Ergenlik dönemi, fiziksel, zihinsel ve ruhsal değişimlerin kısa bir süre içerisinde gerçekleştiği karmaşık bir dönüşüm aşamasıdır. Bu dönemde ergenin değişen bedensel ihtiyaçlarını fark etmek ve karşılamak, sağlıklı bir gelişim için kritik öneme sahiptir.

Demir eksikliği anemisi, yani kansızlık, demirin kırmızı kan hücrelerinin üretimi için yetersiz miktarda bulunma sürecidir. Demir eksikliği ise bu durumun başlangıcını temsil eder. Demir eksikliğinin tedavi edilmesi, hastanın yaşam kalitesini artırır ve uzun vadede kronik hastalıklardan korunmasında önemli rol oynar. Özellikle ergenlik dönemi gibi risk faktörleri taşıyan zamanlarda, demir eksikliğinin taranması ve tedavi edilmesi, sağlıklı bir yaşam sürdürebilmek için atılacak temel adımlardandır. Bu nedenle, demir eksikliğini küçük bir sorun olarak görmemeliyiz.

Ergenlikte Demir Eksikliği ve Risk Altındaki Gruplar

Avrupa Hematoloji Derneği tarafından Temmuz 2024’te yayınlanan “Demir Eksikliği ve Demir Eksikliği Anemisi Tanı, Tedavi ve Önlenmesi Kılavuzu”, çocuklar, ergenler, sporcular, vejetaryenler, düzenli kan bağışçıları, yaşlı yetişkinler, adet gören kadınlar, hamile kalmayı düşünenler ve kanama bozukluğu olan bireyler gibi birçok grup için demir eksikliği taramasını önermektedir.

Demir eksikliğinin ergenlik döneminde neden tedavi edilmesi gerektiğini ve taramanın önemini, demirin vücudumuzdaki temel fonksiyonlarını anlayarak daha iyi kavrayabiliriz.

Ergenlik, kan hacminin artması ve kas kütlesinin genişlemesi nedeniyle demir ihtiyacının arttığı bir dönemdir. Özellikle ergen kızları, adet döngüsü nedeniyle demir eksikliği riski taşımaktadır. Obezitenin artışı ve bazı özel diyetlerin (vejetaryen, vegan) popülaritesi, çocukluk döneminde demir eksikliği riskini artıran önemli faktörlerdendir.

Demir Vücutta Ne İşe Yarar?

Demir, büyüme ve gelişim için hayati öneme sahip bazı proteinlerin ve enzimlerin temel bileşenidir. Demirin büyük kısmı kırmızı kan hücrelerinde bulunur; bu nedenle kan kaybı dünya genelinde demir eksikliğinin ana sebeplerindendir. Ayrıca, et ürünlerini sınırlayan vegan ve vejetaryen ergenlerde demir dengesizliği riski, özellikle düşük seviyelerde demire sahip olma açısından yüksektir.

Demir, hücrelerin oksijen ihtiyacını karşılayan hemoglobin proteininde yer alır. Ayrıca, hücresel enerji üretimi, beyin hücreleri arasındaki iletişim, DNA ve bağışıklık hücrelerinin üretiminde ve karaciğerin detoksifikasyon işlevlerinde kritik bir mineraldir. Bu nedenle, sağlıklı bir ergenlik dönemi için yeterli demir alımı ve dengeli beslenme önem taşımaktadır.

Demir Eksikliğinin Belirtileri Nelerdir?

Ergenlerde demir eksikliğinin belirtileri, çoğu zaman fark edilmediği gibi fiziksel dayanıklılığı ve bilişsel performansı da olumsuz etkileyebilir.

• Yorgunluk ve halsizlik
• Saç dökülmesi
• Tırnak sağlığında bozulma
• Egzersiz sırasında nefes darlığı ve çarpıntı
• Konsantrasyon zorluğu
• Değişken ruh hali
• Kuru cilt
• Huzursuz bacak sendromu
• Pika (yiyecek dışındaki maddelere karşı aşırı yeme isteği) ve buz yeme isteği demir eksikliğinin diğer belirtileri arasındadır.

Ne Zaman Doktora Başvurmalı?

Ergenlik döneminde bazı durumlarda demir eksikliği açısından tarama yapılması önerilmektedir, hatta hiç bir belirti olmasa bile.

• Düşük demir alımına sahip diyetler (vegan-vejetaryen beslenme)
• Obezite durumu
• Daha önce demir eksikliği anemisi tanısı almış bireyler
• Obezite cerrahisi geçirenler
• Kan bağışçısı olanlar
• Kronik inflamatuar durumları olanlarla takip edilenler
• Mide koruyucu ilaç kullananlar
• Yoğun spor yapan gençler, en az yılda bir kez demir eksikliği açısından değerlendirilmelidir.

Risk faktörü taşımayan ergen erkekler, 14 yaşına kadar en az bir kez, adet gören ergen kızlar ise eğer ağır kanama yaşıyorlarsa her yıl, sağlıklı bir döngü yaşıyorlarsa en geç 14 yaşına kadar bir kez mutlaka demir eksikliği açısından taranmalıdır.

Okul başarısında düşüş, spor sırasında akranlarına yetişememe, derste dikkat sorunları, tırnaklarda bozulma, saç dökülmesi, yiyecek dışı maddelere karşı aşırı eğilim veya huzursuz bacak sendromu, sık sık enfeksiyon geçiren ve ailede genetik kansızlık öyküsü bulunan ergenler mutlaka doktora başvurmalıdır.

Demir Fazlalığının Vücutta Etkileri Nelerdir?

Demir eksikliği ne kadar kritikse, vücutta fazla demirin de ciddi sağlık sorunlarına yol açabileceği unutulmamalıdır. Fazla demir, bazı protein yapılarına bağlanarak karaciğer, kalp, pankreas ve hipofiz bezi gibi organlarda birikme yapabilir ve bu organlarda işlev kaybına sebep olabilir.

Demir fazlalığı, demir eksikliği yönünden tarama yapılan bireyler için özel testlerle tanı alabilir. Özellikle ailesel hemokromatozis tanısı olan bireylerin çocukları veya sebebi bilinmeyen karaciğer, kalp, pankreas ve hipofiz bezindeki sorunları olan ergenlerin değerlendirilmesi önemlidir.

Demir Eksikliği Ergenlikte Nasıl Önlenir?

Demir açısından zengin besinler tüketmek, demir eksikliğini önlemek için atılması gereken ilk adımdır.

• Kırmızı et (sığır, kuzu), tavuk, balık ve karaciğer gibi hayvansal kaynaklar: Bunlar en iyi demir kaynaklarıdır ve vücut tarafından daha kolay emilir.
• Baklagiller (mercimek, nohut, fasulye), ıspanak, brokoli, koyu yeşil yapraklı sebzeler, kabak çekirdeği gibi bitkisel kaynaklar: Bitkisel kaynaklı demirin emilimini artırmak için C vitamini ile birlikte tüketilmelidir. Örneğin, ıspanak ile portakal, limon, çilek, kivi veya biber gibi C vitamini açısından zengin gıdaları birleştirmek önerilir.
• Çay ve kahve: Tanen içerdikleri için demir emilimini azaltabilir, bu nedenle yemeklerden hemen sonra çay veya kahve içmemeye dikkat edilmelidir.

Demir Takviyeleri

• Doktor önerisi doğrultusunda, düşük demir seviyelerine sahip ergenlerde demir takviyeleri kullanılabilir. Ancak bu takviyeler, bireyin demir eksikliği düzeyine göre gerekli süre ve dozajda olmalıdır. Aksi takdirde aşırı demir alımı toksik etkiler yaratabilir.
• Ağızdan alınan demir takviyesi, kabızlık, karın ağrısı, mide rahatsızlıkları ve bazen de ishal gibi yan etkilere yol açabilir. Bu durum, tedaviye devam etmeyi zorlaştırabilir. Doktor uygun gördüğünde damardan demir takviyeleri de önerilebilir.

Vejetaryen veya vegan ergenler için beslenmelerinde demir kaynaklarını artırmak kritik önem taşır. Mercimek, kinoa, tofu, kabak çekirdeği ve tam tahıllar bu besinler arasında yer alır. Ayrıca, C vitamini ile bu demir kaynaklarının emilimi desteklenmelidir.

Yoğun spor yapan gençler, demir eksikliği açısından risk altında olabilir. Bu grup, kasların oksijen ihtiyacını karşılamak için akranlarına göre daha fazla demir alımına ihtiyaç duyabilir. Sporcu gençlerin beslenmelerine demir açısından zengin gıdalar eklenmelidir.

Ergenlikte demir eksikliği, önlenebilir bir durumdur; yeterli beslenme ve doğru alışkanlıklar, gençlerin sağlıklı bir şekilde gelişimlerine yardımcı olur.

Egzersiz Demir Metabolizmasını Etkiler mi?

Demir metabolizması, vücutta oksijen taşımayı, enerji üretimini ve kas fonksiyonlarını doğrudan etkileyen bir süreçtir. Bu nedenle egzersizin demir gereksinimlerine ve metabolizmasına etkisi önem taşır.

Yoğun egzersiz (özellikle dayanıklılık sporları), vücudun daha fazla oksijen taşınmasını ve enerji üretilmesini gerektirir. Bu işlemlerde demir, oksijen taşıyan hemoglobin ve kaslardaki miyoglobin için kritik öneme sahiptir. Kas dokusundaki artış, demir ihtiyacını daha da artırabilir. Egzersizle birlikte artan demir ihtiyacı, vücudun demir emilimini artırabilir.

Yüksek etkili aktivitelerde (örneğin koşma) ayakların yere vurması ya da kasların aşırı kullanımı gibi durumlardan dolayı kırmızı kan hücrelerinin parçalanmasına (hemoliz) yol açılabilir. Bu durumda, hemoglobinin bir kısmı idrar yoluyla atılır ve demir kaybı yaşanabilir.

Demir Eksikliği Olan Ergenlerde Ağır Metal Maruziyeti ve Sonuçları

Demir, vücutta özel bir taşıma sistemi aracılığıyla emilir. Ancak demir eksikliği yaşandığında, vücut bu durumu telafi etmek için bağırsaklardaki demir emilimini artırır. Demir eksikliği çeken bireylerde demirin emilim mekanizmaları daha aktif hale gelir ve demir bulunmayan ama ağır metal içeriği yüksek bir besinle karşılaştıklarında, bu ağır metalleri (kurşun, kadmiyum, civa gibi) daha fazla emebilirler.

Ferritin, vücutta demiri depolayan bir proteindir ve demir eksikliği yaşayan bireylerde ferritin seviyeleri düşüktür. Ferritin, toksik metal bağlama kapasitesine de sahiptir; dolayısıyla yalnızca demiri değil, bazı zararlı metalleri de bağlayarak onların vücuda zarar vermesini önleyebilir. Demir eksikliği durumunda düşük ferritin seviyeleri, ağır metallere karşı bir koruma sağlamamaktadır.

Ağır metal maruziyetinin artması ciddi sağlık sorunlarını doğurabilir:

• Nörolojik Hasar: Kurşun ve civa, merkezi sinir sistemi üzerinde ciddi toksik etkilere neden olabilir ve bu durum zihinsel gelişim sorunları, hafıza ve öğrenme güçlüklerine yol açabilir.
• Böbrek ve Karaciğer Hasarı: Kadmiyum gibi ağır metallerin birikimi, uzun vadede böbrek ve karaciğer hasarına sebep olabilir.
• Kemik Sağlığı Üzerindeki Olumsuz Etkiler: Kadmiyum birikimi, kemik dokusunda zayıflamaya ve osteoporoza yol açabilir.

Demir eksikliği, gözardı edilemeyecek bir durumdur. Çoğumuzun bildiği ancak yeterli destek ve tedavi almadıkları için büyük sağlık sorunlarına neden olabilecek bu durum, demir eksikliği tespit edildikten sonra demir desteği alarak ve temiz içerikli beslenme ile önlenmelidir. Demir eksikliği durumunda ağır metallerin vücuda zarar verme riski arttığı için bazı tedbirler alınmalıdır:

• Demir eksikliğini gidermek için demir açısından zengin gıdalar tüketilmeli (kırmızı et, tavuk, balık, yeşil yapraklı sebzeler) ve gerektiğinde doktor tavsiyesiyle demir takviyesi yapılmalıdır.
• Kurşun ve kadmiyum maruziyeti riskini azaltmak önemlidir. Eski boyalar, su boruları veya kirli alanlardan kaçınılmalıdır.
• Ağır metal içerebilecek kirlenmiş su kaynaklarından kaçınılmalı ve gıdaların güvenli kaynaklardan temin edilmesi sağlanmalıdır.

Demir eksikliği, ağır metal emilimini artırarak vücudu daha da savunmasız hale getirebilir. Bu nedenle, demir eksikliğini önlemek sadece demir eksikliği anemisini değil, aynı zamanda ağır metal zehirlenmesine karşı da koruma sağlar. Bu yüzden ergenlik döneminde özellikle risk grubunda olan bireylerde yıllık demir eksikliği taraması, ergen sağlığı açısından kritik öneme sahiptir.